توسعه مرزشکن درحوزه کشاورزی با هدف ایجاد امنیت غذایی، با ورود فناوری‌های دیجیتالی در این حوزه تسریع خواهد شد. بررسی نوآوری‌های کشورهای پیشرو به پیش‌بینی مسیر حرکت کشاورزی در آینده و بهبود زندگی بشر کمک می‌کند. در این یادداشت چند نمونه از فناوری‌های تاثیرگذار در آینده کشاورزی مورد بررسی قرار گرفته است.
نویسنده: مجتبی پویان مهر، کارشناس توسعه اقتصادی و برنامه‌ریزی
بشر در ادوار گذشته با اعمال نوآوری‌هایی درحوزه‌های مختلف شاهد تغییرات بزرگی در سبک زندگی بوده است. از اختراع ماشین بخار، روبات‌های خودکار، کامپیوتر و دستگاه‌های حساس تشخیص و جراحی در پزشکی گرفته تا تغییرات نوین در ارتباطات و فناوری‌های رسانه‌ای، همگی زندگی بشر را دستخوش تغییر کرده‌اند، اما آنچه نسبت به سایر حوزه‌های صنعت کمتر تغییر یافته یا حداقل تغییرات آن کمتر به چشم آمده‌اند حوزه کشاورزی است.
یکی از جنبه‌های سرعت بخشیدن به تغییرات صنعتی در هر حوزه‌ای، دیجیتالیزه شدن آن است؛ یعنی امکان انجام کارها با سخت‌افزار و اعمال دستورات لازم با نرم‌افزارهای مربوطه که این فرآیند به‌خصوص در کشورهای توسعه‌نیافته و درحال‌توسعه، گسترش کمی پیدا کرده است. امروزه ظهور فناوری‌هایی که امکان دیجیتالیزه کردن کشاورزی را فراهم کرده‌اند، می‌تواند رشته‌های کشاورزی را نیز هم‌راستا با استارت‌آپ‌های حوزه دیجیتال پیش ببرد.
ارتباط حیات بشر با ظهور، عملکرد و نجات فناوری‌های مختلف در کشاورزی:
یکی از تغییرات نامحسوسی که درحوزه کشاورزی درحال رخ دادن است، استفاده از داده‌های حجیم در صنعت کشاورزی است که در فناوری‌هایی مانند کشاورزی دقیق (Precision Agriculture)، نرم‌افزارهای مدیریت مزرعه، کنترل‌های محیطی، کشاورزی سلولی (Cellular Agriculture) یا میکرومزرعه، فناوری‌های بسته‌بندی هوشمند، دستکاری ژنومی و کسب‌وکارهای مبتنی بر اینترنت (E-grocer Businesses) قابل‌پیگیری است.
این فناوری‌ها فقط به‌عنوان نوآوری در کشاورزی مطرح نمی‌شوند، بلکه به‌نوعی تعیین‌کننده سرنوشت بشر هستند که مستقیما با روش تولید غذا برای جمعیت سروکار دارند. شکست این تکنولوژی‌ها یعنی عدم توانایی برای تامین غذای انسان‌های بیشتر و این نیز یعنی به خطر افتادن امنیت غذایی جهانی.
کشاورزی شهری، طراحی هوشمند و مزارع عمومی:
در گذشته مردم به‌طور سنتی در باغچه‌های خود محصولات متنوعی را پرورش می‌دادند، اما با تغییر سبک زندگی در شهرها و متراکم شدن فضای شهری تولید محصولات کشاورزی به خارج شهر منتقل شد. با این‌وجود، مناطق شهری نیز با استفاده از نوآوری‌هایی (نظیر روش کشاورزی عمودی) ظرفیت عظیمی برای تولید غذای بشر دارند و این موضوع نه‌تنها از نظر وجود فضاهای زیاد، بلکه از نظر امکان دسترسی به منابع، امکان مدیریت آسان، اصلاح محیط‌زیست شهری و اطمینان از سلامت محصول حائز اهمیت است.
کشت و کار شهری (Urban Agriculture) یک سنت باستانی است، اما این کار با فرهنگ کشورهایی مثل بریتانیا نیز عجین شده است. بیشتر بریتانیایی‌ها با مناطق کشت و کار شهری در این کشور آشنا هستند. مناطق کشت و کار شهری زمین‌هایی در داخل شهر هستند که توسط شهرداری یا شرکت‌های خصوصی قطعه‌بندی شده و افراد می‌توانند برای مدت مشخصی این قطعات را اجاره کرده و محصولات کشاورزی خودشان را در آن تولید کنند. این سنت نوعی هویت شهری به کشاورزی می‌بخشد و می‌تواند در روحیه شهروندان تاثیر مثبت زیادی داشته باشد و نوعی تمرین ذهنی و فرهنگ‌سازی برای ارزش قائل شدن به کشاورزی در شهرهاست زیرا شهروندان می‌توانند با زحمات تولید محصولات کشاورزی آشنا شوند.
یکی از بهترین مدل‌های کشت و کار شهری در انگلیس مربوط به شهر تادموردن (Todmorden) است. پروژه زراعت شهری در سال ۲۰۰۸ آغاز شد و چهل ناحیه برای کشت و کار در این شهر در نظر گرفته شد. تولید در این مناطق کاملا رایگان بوده و کار توسط داوطلبان انجام می‌شود. این داوطلبان فارغ‌التحصیلان هنرستان‌های کشاورزی، متخصصان کشاورزی یا کشاورزان هستند که وظیفه آموزش شهروندان را نیز بر عهده دارند.
پس از اتمام آموزش، هر شهروند می‌تواند تولید محصول خاصی را بر عهده بگیرد و پس از تولید فروش توسط عوامل اجرایی (شهرداری یا شرکت‌های خصوصی) انجام می‌گیرد و سود حاصل بین عوامل تقسیم می‌شود. این کار ترویج کشاورزی در جامعه، افزایش تولید، کاهش هزینه‌ها، افزایش سرانه پارک‌ها و … را به‌دنبال دارد.
بنا به گفته مراکز تحقیقاتی، طی سال‌های اخیر جمعیت زنبورهای جهان درحال کاهش است و دلیل آن گرمایش زمین، آلودگی هوا و گسترش شهرها است. وجود زنبورها برای تولید محصولات کشاورزی به‌واسطه باروری گیاهان با گرده‌افشانی ضروری است و همین موضوع باعث شد تا برخی محققان به فکر گرده‌افشانی مصنوعی گیاهان در مزرعه بیفتند که نتیجه آن استفاده از
پهپاد برای گرده‌افشانی بود! اما این
پهپادها قبلا برای نقشه‌برداری از مزارع، بررسی وجود آلودگی و آفات در مزارع، سنجش زمان آبیاری و برداشت و… استفاده شده‌اند و رفته‌رفته بر تنوع موارد استفاده از این
پهپادها و توانایی آنها در کارهای مزرعه افزوده شد. تاثیر این فناوری در آینده کشاورزی قابل صرف‌نظر نیست.
هوش مصنوعی و اتوماسیون مزرعه:
اکثر مردم با تکنولوژی شرکت گوگل در ساخت خودروهای بدون سرنشین که از جاده‌ها تصویربرداری می‌کنند، آشنا هستند. این فناوری از هوش مصنوعی بهره می‌برد و حالا دانشمندان معتقدند می‌توان از این فناوری‌ها نیز در مزرعه استفاده کرد. برای مثال شرکت Smart Ag، تراکتورهایی تولید کرده که بدون نیاز به راننده می‌توانند بهترین الگوی اجرای عملیات روی خاک مزرعه را اعمال کنند. چنین نرم‌افزارهایی کمک می‌کند تا تجهیزات موجود در مزارع بدون نیاز به تغییرات زیاد کارآیی بیشتری برای انجام کارهای کشاورزی پیدا کنند و این کار با گسترش اینترنت اشیا (Internet of Things (IoT قابل‌اجرا خواهد بود.
فناوری بلاک‌چین:
با وجود اینکه اکثر مردم بلاک‌چین را با کاربردهای آن در تولید ارزهای الکترونیکی می‌شناسند، اما دنیای کشاورزی نیز درحال بهره‌گیری از این فناوری است.
به‌طور مثال، شرکتLouis Dreyfus یکی از شرکت‌های چندملیتی بازرگانی، از فناوری بلاک‌چین برای تجارت خود استفاده می‌کند و تاکنون توانسته ۶۰۰ هزار تن محصول کشاورزی (شامل سویا) را در سال ۲۰۱۷ در چین بفروشد.
این فناوری می‌تواند از تمرکزگرایی تجاری در کشورهای دارای انحصار جلوگیری و قراردادهایی با منفعت مناسب را در هرجایی از جهان طرح‌ریزی کند. یکی از راهکارهای این روش، پیگیری تراکنش‌های مربوط به کشاورزی و زنجیره تولید است. از این طریق می‌توان مقدار فروش محصولات کشاورزی در مکان‌های مختلف را به‌دست آورده و بهترین برنامه کشت تا برداشت را برای هر ناحیه جغرافیایی ارائه داد تا با بهترین قیمت و بالاترین کیفیت به نزدیک‌ترین بازار ارائه شوند. شعار کاربران این فناوری چنین است «هیچ باری روی زمین نمی‌ماند – تمام محصولات در هر زمانی در دسترس هستند.»
کریسپر و ویرایش ژنومی:
به‌تازگی دانشمندان شروع به استفاده از فناوری ویرایش ژنومی برای تولید محصولات کشاورزی برتر کرده‌اند. این فناوری که به نام CRISPR\Cas۹ معروف است به ادعای دانشمندان می‌تواند محصولاتی باکیفیت بیشتر و با تولید بیشتر را بدون اینکه خطرات مربوط به مهندسی ژنتیک سنتی را یدک بکشد، به‌دنبال داشته باشد. برای مثال دستکاری میکروب‌های موجود در معده گاو به کمک کریسپر باعث شده تا گاوهای حامل این میکروب‌های مفید، میزان تولید گوشت و شیر بیشتری داشته باشند.
این تغییرات در میکروب‌های معده گاو با هدف تولید متان کمتر نیز انجام شده که با موفقیت همراه بوده است. ویرایش ژنومی تجاری گیاهان نیز طی سه سال اخیر آغاز شده و به‌نظر می‌رسد به‌زودی شاهد ورود نسل جدیدی از محصولات کشاورزی به بازار باشیم. نوآوری‌های یادشده، موارد معدودی از دریای بی‌انتهای نوآوری‌های تاثیرگذار ممکن در کشاورزی هستند که در سال‌های آینده خودنمایی خواهند کرد. این فناوری‌ها بهره‌وری استفاده از زمین و منابع طبیعی را بیشینه کرده و موجب می‌شوند زمین با تحمل فشاری کمتر، بستری مناسب‌تر برای زندگی آینده بشر و نیازهای حیاتی وی باشد.
ظرفیت‌های کشاورزی موجود در ایران، وجود استعدادهای جوان و به روز و حمایت همه جانبه از شرکت‌های دانش‌بنیان فرصت‌هایی هستند که با تکیه بر آنها می‌توان آینده امیدبخشی برای کشاورزی متصور شد، اما این رهیافت مستلزم مدیریت صحیح منابع، پذیرش ریسک و اطمینان به نیروهای جوانی است که با استفاده از فناوری‌های به روز جهان، می‌توانند تغییرات بزرگی در روش‌های کشاورزی فعلی ایجاد کنند.