برنامه پهپادی جمهوری اسلامی ایران در سال‌های اخیر به یکی از مهم‌ترین ابزارهای سیاست خارجی و راهبرد نظامی این کشور تبدیل شده است. تهران با توسعه فناوری پهپاد، نه‌تنها توانمندی‌های نظامی خود را تقویت کرده است بلکه از این ابزار برای گسترش نفوذ منطقه‌ای، افزایش بازدارندگی و تقویت روابط ژئوپلیتیکی استفاده می‌کند.
ادعاهای منابع اطلاعاتی غربی بر این است که ایران در جنگ اوکراین به روسیه پهپاد صادر کرده است و همچنین، کارخانه تولید پهپاد در تاجیکستان تأسیس کرده است. افزون بر این، رزمایش‌های پهپادی مانند تمرینات پهپادی ارتش ایران در خلیج فارس و دریای عمان نشان‌دهنده اهمیت راهبردی این برنامه در سیاست خارجی تهران است.
این نوشتار به بررسی روند توسعه برنامه پهپادی ایران، انگیزه‌های نظامی و سیاسی آن، تأثیر این برنامه بر سیاست خارجی ایران و پیامدهای آن بر امنیت و ثبات منطقه‌ای می‌پردازد.
۱. توسعه و پیشرفت در برنامه پهپادی ایران
۱.۱. مراحل توسعه برنامه پهپادی ایران
مرحله اول: آغاز تحقیقات و کپی‌برداری از فناوری‌های غربی
بعد از جنگ ایران و عراق، تهران تحقیقات گسترده‌ای را در زمینه ساخت و توسعه پهپاد آغاز کرد. شرکت‌هایی مانند:
- شرکت صنایع هوایی قدس (وابسته به سپاه پاسداران)
- شرکت صنایع هواپیماسازی ایران (وابسته به وزارت دفاع)
نقش کلیدی در توسعه این فناوری داشتند. همچنین، نیروی هوافضای سپاه پاسداران از طریق شرکت هوایی شاهد برنامه‌های تحقیقاتی مستقلی را پیش برد.
در این مرحله، ایران بر کپی‌برداری از پهپادهای غربی و مهندسی معکوس پهپادهای سرنگون‌شده آمریکایی تمرکز داشت.
مرحله دوم: توسعه پهپادهای تهاجمی و شناسایی
در دهه ۲۰۰۰، تهران از نسل جدید پهپادهای شناسایی و رزمی مانند مهاجر-۶ و شاهد-۱۳۶ رونمایی کرد. بر اساس گزارش سازمان اطلاعات آمریکا (۲۰۱۹)، ایران حداقل ۱۵ مدل پهپاد عملیاتی تولید کرده است که مهم‌ترین آنها عبارتند از:
✅ ابابیل (نسخه‌های کوتاه‌برد، میان‌برد و دوربرد)
✅ شاهد-۱۲۹ (پهپاد شناسایی-رزمی با مداومت پروازی بالا)
✅ فطرس (پهپاد پیشرفته با بُرد ۲۰۰۰ کیلومتر و قابلیت شناسایی و رزمی)
مرحله سوم: صادرات پهپاد به کشورهای مختلف
ایران از ۲۰۱۸ به بعد، فناوری پهپادی خود را به متحدان منطقه‌ای و گروه‌های نیابتی صادر کرد. بر اساس گزارش‌های واشنگتن و ناتو، ایران پهپادهای خود را در اختیار:
🔹 روسیه (برای جنگ اوکراین)
🔹 حوثی‌های یمن (حملات به عربستان و امارات)
🔹 حزب‌الله لبنان و نیروهای مقاومت در عراق و سوریه
🔹 ونزوئلا و برخی کشورهای آفریقایی
قرار داده است.
در مه ۲۰۲۲، ایران اولین خط تولید پهپاد در تاجیکستان را تأسیس کرد که نشان‌دهنده تمایل تهران به رقابت با تولیدکنندگان جهانی و منطقه‌ای است.
۲. توانمندی‌های نظامی و تأثیرگذاری پهپادهای ایران
ایران موفق شده است با توسعه پهپادهای خود، به چالش مهمی برای سیستم‌های دفاعی غرب و اسرائیل تبدیل شود.
۲.۱. مشخصات فنی مهم‌ترین پهپادهای ایران
✅ شاهد-۱۳۶: پهپاد انتحاری با بُرد ۱۰۰۰+ کیلومتر و هزینه تولید کم (۲۰-۴۰ هزار دلار)
✅ شاهد-۱۲۹: پهپاد رزمی با مداومت پروازی ۲۴ ساعت و قابلیت حمل ۸ موشک هوا به زمین
✅ فطرس: پهپاد بردبلند با بُرد ۳۰۰۰ کیلومتر و قابلیت اجرای عملیات رزمی و شناسایی
✅ شاهد-۱۴۹ (غزه): نسخه پیشرفته‌تر با قابلیت حمل مهمات سنگین و سیستم ناوبری ماهواره‌ای
۲.۲. کاربردهای نظامی و سیاسی پهپادهای ایران
🔹 جمع‌آوری اطلاعات و شناسایی اهداف نظامی در منطقه
🔹 انجام عملیات تهاجمی و حمله به تأسیسات دشمن
🔹 آزمایش و بهبود فناوری‌های بومی در میدان نبرد (اوکراین، سوریه، یمن)
🔹 استفاده در جنگ نیابتی و ارسال تجهیزات به گروه‌های همسو
۳. انگیزه‌های ایران از توسعه و صادرات پهپاد
۳.۱. انگیزه‌های نظامی
🔹 افزایش توان بازدارندگی مقابل آمریکا، اسرائیل و ائتلاف عربی
🔹 ارتقای قابلیت‌های نظارتی و جمع‌آوری اطلاعات
🔹 پوشش ضعف در نیروهای هوایی و مقابله با تحریم‌های تسلیحاتی
۳.۲. انگیزه‌های ژئوپلیتیک و دیپلماتیک
🔹 توسعه صادرات نظامی به کشورهای همسو (روسیه، ونزوئلا، تاجیکستان)
🔹 افزایش نفوذ منطقه‌ای ایران در خاورمیانه، آسیای مرکزی و آفریقا
🔹 رقابت با ترکیه، اسرائیل و کشورهای عربی در بازار تسلیحات پهپادی
۴. چالش‌ها و تهدیدات علیه برنامه پهپادی ایران
۴.۱. حملات اسرائیل به تأسیسات پهپادی ایران
🔹 حمله پهپادی به تأسیسات نظامی اصفهان (ژانویه ۲۰۲۳)
🔹 هدف‌گیری مراکز تولید پهپادهای سپاه توسط اسرائیل در سوریه و عراق
۴.۲. تحریم‌های آمریکا علیه صنعت پهپادی ایران
🔹 تحریم شرکت‌های ایرانی تولیدکننده پهپاد و قطعات الکترونیکی
🔹 محدودیت صادرات فناوری‌های مورد استفاده در پهپادها (GPS، دوربین‌های حرارتی و پردازنده‌ها)
۴.۳. چالش‌های فنی و مالی
🔹 محدودیت در فناوری‌های رادارگریز و ناوبری پیشرفته
🔹 وابستگی به قطعات خارجی و تأثیر تحریم‌ها بر زنجیره تأمین تجهیزات
۵. پیامدهای منطقه‌ای و بین‌المللی برنامه پهپادی ایران
۵.۱. تشدید رقابت تسلیحاتی در خاورمیانه
🔹 تقویت برنامه‌های پهپادی عربستان، امارات، ترکیه و اسرائیل
🔹 تلاش کشورهای منطقه برای دستیابی به سامانه‌های ضدپهپادی پیشرفته
۵.۲. افزایش جنگ‌های نیابتی در منطقه
🔹 تقویت توانایی‌های حزب‌الله، حوثی‌ها و گروه‌های مقاومت در عراق و سوریه
🔹 افزایش احتمال درگیری‌های پهپادی میان ایران و اسرائیل
۵.۳. تهدیدهای امنیتی علیه منافع غرب
🔹 استفاده روسیه از پهپادهای ایرانی در جنگ اوکراین
🔹 تلاش آمریکا و ناتو برای محدودسازی برنامه پهپادی ایران از طریق تحریم و عملیات سایبری
ابزار کلیدی در سیاست خارجی و راهبرد نظامی
برنامه پهپادی ایران، یک ابزار کلیدی در سیاست خارجی و راهبرد نظامی تهران محسوب می‌شود. تهران از این فناوری برای افزایش بازدارندگی، تقویت همپیمانان منطقه‌ای، صادرات تسلیحات و رقابت با قدرت‌های منطقه‌ای و جهانی استفاده می‌کند.
با این حال، افزایش رقابت پهپادی در خاورمیانه، تحریم‌های آمریکا و تهدیدهای اسرائیل، چالش‌های مهمی برای ادامه این برنامه محسوب می‌شوند.
سلب مسئولیت
این نگارش بر اساس منابع آشکار و عمومی تهیه شده و هیچ‌گونه اطلاعات طبقه‌بندی‌شده نظامی یا امنیتی، چه در سطح لشکری و چه در سطح کشوری، در آن درج نشده است. تمام داده‌ها و تحلیل‌های ارائه‌شده، برگرفته از گزارش‌های رسمی، رسانه‌های معتبر بین‌المللی و منابع عمومی قابل‌دسترسی است.
این یادداشت صرفاً جهت اطلاع‌رسانی و تحلیل تحولات مرتبط با فناوری پهپادی در سطح بین‌المللی تهیه شده و هیچ‌گونه ارتباطی با اطلاعات محرمانه یا اسناد دولتی یا حاکمیتی ندارد.